W XIX wieku spółdzielczość kredytowa zaczęła rozwijać się na terenie Niemiec i Austrii. Udziałowcami kas oszczędnościowo-pożyczkowych oraz tzw. banków ludowych byli przede wszystkim drobni kupcy, rzemieślnicy oraz rolnicy. Podobne organizacje zaczęły powstawać w latach 1860-1870 również na ziemiach polskich, co było związane ze zmianami gospodarczymi i społecznymi, a zwłaszcza z uwłaszczeniem chłopów. Za najstarszą polską spółdzielnię finansową uznaje się Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania, które rozpoczęło działalność w 1861 roku.
Trudne warunki życia ludności polskiej pod zaborami bez wątpienia miały wpływ na rozwój idei samopomocy, solidarności i spółdzielczości. Banki Spółdzielcze były szkołą obywatelskiego działania i dlatego wielu badaczy uznaje ich istotną rolę w odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku.
Obecnie obowiązujące prawo spółdzielcze powstało na bazie rozwiązań wypracowanych jeszcze w XIX wieku. Łącznie na ziemiach polskich przed I wojną światową działało ponad trzy tysiące spółdzielni kredytowych, które zrzeszały ponad 1,5 mln członków.
W niepodległej Polsce dla sprawnego funkcjonowania spółdzielczości kredytowej konieczne było podjęcie działań unifikacyjnych, a więc zlikwidowanie odmiennych rozwiązań prawnych z czasu zaborów. W tym celu w 1920 r. uchwalono Ustawę spółdzielczą, kilkakrotnie nowelizowaną w latach następnych. Niestety dalszy rozwój spółdzielni oszczędnościowo – pożyczkowych przerwała II wojna światowa. Jednak wiele z nich odrodziło się w Polsce Ludowej. Tuż po wojnie działały one na rzecz odbudowy gospodarstw chłopskich i warsztatów drobnych przedsiębiorców, a także prowadziły obsługę finansową kontraktacji płodów rolnych. W latach 50-tych postępowało ograniczanie samodzielności spółdzielni, unifikacja i upodobnienie do wzorów sowieckich. Ograniczyło to inicjatywę członków spółdzielni oraz wywołało głęboki kryzys idei spółdzielczości w tradycyjnym tego słowa znaczeniu.
Zmiany polityczne z 1956 r. wpłynęły na częściową reaktywację ruchu spółdzielczego. Kolejne regulacje prawne zwiększały zakres niezależności i samorządności kas spółdzielczych oraz regulowały ich działalność. Przełomowa okazała się Ustawa Prawo Bankowe z 1975 roku, która przekształciła spółdzielnie oszczędnościowo – pożyczkowe w Banki Spółdzielcze. Powołano wówczas także Bank Gospodarki Żywnościowej, który pełnił rolę centrali finansowej i organizacyjnej.
Banki Spółdzielcze prowadziły obsługę ludności wiejskiej, producentów rolnych, kółek rolniczych, spółek rybaków. Udzielały również kredytów na zakup nieruchomości rolnych.
Czas reform politycznych z lat 1989-1990 przyniósł także zmiany w bankowości spółdzielczej. Istotne zmiany wprowadziła Ustawa Prawo Bankowe z 31 stycznia 1989 r., która zwiększyła autonomię poszczególnych banków i umożliwiła im poszerzanie zakresu działania. W latach 90-tych banki spółdzielcze szczególnie aktywnie uczestniczyły w finansowaniu restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa.
Kolejne lata przyniosły dalsze zmiany. W 1992 r. Prezes Narodowego Banku Polskiego zobligował banki spółdzielcze, które nie spełniały ogólnie obowiązujących wymogów stawianych samodzielnym bankom, do zrzeszania się w dobrowolnie wybranym banku zrzeszającym. Dzięki temu, przy zachowaniu autonomii, zwiększyło się bezpieczeństwo zarówno samych banków, jak i ich klientów. Banki Spółdzielcze podpisały umowy o zrzeszaniu się w jednej spośród czterech instytucji zrzeszających: Banku Gospodarki Żywnościowej, Gospodarczym Banku Wielkopolskim S.A. w Poznaniu, Banku Unii Gospodarczej S.A. w Warszawie i Gospodarczym Banku Południowo-Zachodnim S.A. we Wrocławiu.
Zgodnie z ustawą z 24 czerwca 1994 r. utworzono trójszczeblową strukturę bankowości spółdzielczej składającą się z banku krajowego (BGŻ), banków regionalnych i banków spółdzielczych. Banki Spółdzielcze utworzyły banki regionalne, stały się akcjonariuszami oraz miały obowiązek zrzeszania się we właściwym terytorialnie banku regionalnym. Powołano dziewięć banków regionalnych, oprócz których funkcjonowały jeszcze dwa Banki Zrzeszające: Gospodarczy Bank Południowo-Zachodni S.A. we Wrocławiu oraz Bank Unii Gospodarczej S.A. w Warszawie.
7 grudnia 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o funkcjonowaniu Banków Spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i Bankach Zrzeszających. Ustawa określiła progi kapitałowe i terminy ich osiągnięcia dla banków spółdzielczych i banków zrzeszających. W wyniku nowo uchwalonej ustawy powstała struktura dwuszczeblowa: Banki Zrzeszające i Banki Spółdzielcze.
Rok 2001 zapoczątkował zupełnie nowy rozdział w historii polskiej bankowości spółdzielczej. Rozpoczęły się procesy łączeniowe banków regionalnych i zrzeszających, w wyniku których powstały 3 banki zrzeszające:
- Bank Polskiej Spółdzielczości S.A. w Warszawie,
- Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A. w Poznaniu,
- Mazowiecki Bank Regionalny S.A. w Warszawie.
We wrześniu 2011 r. Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A. zmienił nazwę na SGB-Bank S.A. w wyniku połączenia z Mazowieckim Bankiem Regionalnym.
Bank Polskiej Spółdzielczości S.A. utworzony został 15 marca 2002 r. poprzez połączenie sześciu banków: Gospodarczego Banku Południowo-Zachodniego S.A., Banku Unii Gospodarczej S.A., Lubelskiego Banku Regionalnego S.A., Małopolskiego Banku Regionalnego S.A., Rzeszowskiego Banku Regionalnego S.A. oraz Warmińsko-Mazurskiego Banku Regionalnego S.A.
W czerwcu 2015 r. przyjęto nowelizację ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, która umożliwiała utworzenie systemów ochrony instytucjonalnej. W wyniku zmian prawnych w listopadzie i w grudniu 2015 r. powstały pierwsze w historii polskiego sektora bankowości spółdzielczej systemy ochrony instytucjonalnej, w tym System Ochrony Zrzeszenia BPS. System Ochrony znacząco zwiększa bezpieczeństwo działania należących do niego Banków Spółdzielczych. Jego głównym celem jest zapewnienie sobie wzajemnego wsparcia w zakresie płynności i wypłacalności w sytuacji wstąpienia trudności finansowych w którymkolwiek z banków.
Obecnie w Polsce działa prawie 500 Banków Spółdzielczych.
Po więcej informacji zapraszamy do Centrum Historii Polskiej Bankowości Spółdzielczej.
